Για τις επιθέσεις εναντίον του μαρξισμού / Άντον Πάννεκουκ, 2020 (1948)

Πηγή: Γράφηκε και δημοσιεύτηκε στα αγγλικά, στις 7 Φεβρουαρίου του 1948, στο περιοδικό Industrial Worker, με τον τίτλο What about Marxism?; translated by Ypap, July 2020.

I

Όταν μιλάμε για τον μαρξισμό, πρέπει να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα σε δύο πράγματα που φέρουν αυτό το όνομα. Το πρώτο είναι οι επιστημονικές μελέτες και ανακαλύψεις του Μαρξ, που αποτελούν μια μόνιμη συνεισφορά στην ανθρώπινη γνώση. Το δεύτερο είναι η πρακτική εφαρμογή τους στις πολιτικές απόψεις και ενέργειες, από τον ίδιον τον Μαρξ και από αυτούς που αποκαλούν τους εαυτούς τους οπαδούς του. Ο Μαρξ μας έχει δώσει μια επιστημονική γνώση για τις σχέσεις στην κοινωνία, την οικονομία, τις τάξεις, το νόμο, τις ιδεολογίες, την πολιτική, η οποία αποτελεί μια από τις σπουδαιότερες προόδους της επιστήμης κατά τον 19ο αιώνα. H εφαρμογή αυτής της γνώσης στην πρακτική και την πολιτική που ασκούνταν σε κάθε δεδομένη στιγμή συχνά αστοχούσε, καθώς εξαρτιόταν από τις συνθήκες εκείνης της δεδομένης στιγμής οι οποίες πολλές φορές δεν γίνονταν κατανοητές σε όλο τους το βάθος.

Έτσι, ο μαρξισμός έχει πολλές διαφορετικές πλευρές. Πρώτον, είναι μια φιλοσοφική κοσμοαντίληψη. Ακριβώς όπως στις φυσικές επιστήμες οι ερευνητές ξεκινούν από την αρχή – η οποία δεν μπορεί να αποδειχτεί με πείραμα – ότι όλα τα φαινόμενα συνδέονται και εξαρτώνται το ένα από το άλλο, την αποκαλούμενη αρχή της αιτιότητας ή καλύτερα της ενότητας της φύσης, έτσι και ο μαρξισμός ξεκινά από την αρχή ότι ολόκληρος ο κόσμος, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται τα κοινωνικά και νοητικά φαινόμενα που παρουσιάζονται στον άνθρωπο και στην κοινωνία, αποτελεί μια διασυνδεμένη ενότητα. Επομένως, όλες οι ιδέες, οι σκέψεις, οι δράσεις των ανθρώπων καθορίζονται από τον υπόλοιπο κόσμο, από την πραγματικότητα. Ο ίδιος ο Μαρξ αυτήν την επιστημολογική κοσμοαντίληψη την αποκαλούσε υλισμό. Για να εκφραστεί όμως η εξέλιξη του κόσμου και προκειμένου να διακρίνεται από τις άλλες υλιστικές φιλοσοφίες, προστέθηκε το επίθετο «διαλεκτικός»· ο διαλεκτικός υλισμός, όμως, ενώ είχε ένα πραγματικό νόημα εκείνη την εποχή, σήμερα είναι μια έκφραση που χρησιμοποιείται κατά κόρον από κάποιους παπαγαλίζοντες προπαγανδιστές για να προκαλούν δέος σε αθώους ακροατές.

Έπειτα, ο μαρξισμός είναι μια επιστήμη. Από τις καταστάσεις και τα γεγονότα της ανθρώπινης ιστορίας, ο Μαρξ συμπέρανε ότι το σύστημα παραγωγής – που αναπτυσσόταν μέσω της τεχνικής και της τεχνογνωσίας της κάθε εποχής – ήταν αυτό που κυρίως καθόριζε τα κοινωνικά, πολιτικά και πνευματικά φαινόμενα. Ανακάλυψε ότι η διαπάλη των κοινωνικών τάξεων ήταν η κύρια κινητήρια δύναμη της βαθύτερης ιστορίας των λαών και των αυτοκρατοριών, των πολέμων και των επαναστάσεών τους, που αντικατοπτριζόταν στις ιδεολογίες και τις πεποιθήσεις τους. Ως επιστήμη της κοινωνίας αυτή η θεωρία ονομάστηκε ιστορικός υλισμός. Οι θέσεις του δεν έχουν τον απαρέγκλιτο χαρακτήρα, που έχουν, π.χ., οι νόμοι της κλασσικής φυσικής. Οι ξεχωριστές συνθήκες και καταστάσεις παρουσιάζουν συχνά μια ευρεία ποικιλία· οι κανόνες γίνονται εμφανείς στους μέσους όρους, στην κανονικότητα των μεγάλων αριθμών, στις στατιστικές κλάσεις, δηλαδή στις ομαδοποιήσεις προσώπων, πραγμάτων η καταστάσεων που ανήκουν σε ένα ομοιογενές σύνολο. (Αξίζει να σημειωθεί ότι οι σύγχρονοι φυσικοί τονίζουν ότι οι νόμοι της φυσικής είναι και αυτοί τέτοιου είδους στατιστικοί νόμοι.)

Ως μια επιστήμη του παρόντος συστήματος παραγωγής, η θεωρία του Μαρξ είναι μια νέα πολιτική οικονομία, μια πλήρης θεωρία του καπιταλισμού, καρπός της κύριας μελέτης της ζωής του. Με τη θεωρία αυτή, μπόρεσε να εξηγήσει την εκμετάλλευση και την υπεραξία, και να προβλέψει την αυξανόμενη συγκέντρωση του κεφαλαίου και της βιομηχανίας. Ο καπιταλισμός φαινόταν πλέον σαν μια μεταβατική κατάσταση που πρέπει να μετασχηματιστεί μέσω μιας κοινωνικής επανάστασης σε ένα σύστημα παραγωγής χωρίς τάξεις και εκμετάλλευση, όπου το ανθρώπινο είδος θα γίνει ολότελα και συνειδητά κυρίαρχο στη δουλειά του και στη ζωή του. Στον ταξικό αγώνα της εργατικής τάξης, διέκρινε την κινητήρια δύναμη αυτής της επανάστασης. Συνακόλουθα, πήρε το μέρος της εργατικής τάξης στον απελευθερωτικό της αγώνα.

Έτσι, ο μαρξισμός είναι μια ταξική επιστήμη. Ο μαρξισμός έγινε πλέον το σύστημα με βάση το οποίο αναλύουν και ταξινομούν τα γεγονότα της ζωής τους οι εργαζόμενοι που μοχθούν και αγωνίζονται· εκφράζει μέσα σε μια θεωρητική μορφή αυτό που είναι, αυτό που αισθάνονται και σκέφτονται, τις καθημερινές εμπειρίες της ζωής τους, τις προσδοκίες τους, τη βούλησή τους, τον αγώνα τους. Απορρίπτεται και αντικρούεται από αυτούς που υιοθετούν την άποψη της άρχουσας τάξης. Από την άλλη πλευρά, εκείνα τα κόμματα που υποστηρίζουν τους εργαζόμενους δανείζονται το όνομα και το κύρος του μαρξισμού· έτσι, τα λάθη τους χρεώνονται τώρα στο μαρξισμό.

Ο Μαρξ, βλέποντας με τόση διαυγή καθαρότητα την κοινωνική εξέλιξη, περίμενε ότι θα ήταν ταχύτερη από ό,τι ήταν τελικά εφικτό, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις επιβραδυντικές και αντίρροπες δυνάμεις. Με την επιβράδυνση, ο καπιταλισμός διαρκώς δυνάμωνε. Πράγματα που δεν ήταν δυνατόν να προβλέψει, όπως τα τραστ και οι παγκόσμιοι πόλεμοι, τα αεροπλάνα και οι ατομικές βόμβες, άλλαξαν τις συνθήκες του ταξικού αγώνα. Την απελευθέρωση των εργαζομένων, ο ίδιος την έβλεπε κατ’ ανάγκην με το πρίσμα της δικής του εποχής, τότε που οι μάχες των οδοφραγμάτων έκριναν αποφασιστικά τις εξελίξεις για κυβερνήσεις και επαναστάσεις. Στη συνέχεια ενθουσιάστηκε με το θαρραλέο και επιτυχημένο αγώνα των Γερμανών εργαζομένων, μέσω της κάλπης, ενάντια στους Αντισοσιαλιστικούς Νόμους του Μπίσμαρκ. Ποτέ του, όμως, δεν πίστεψε στον κοινοβουλευτισμό, όπως έκαναν οι περισσότεροι από τους οπαδούς του στο σοσιαλδημοκρατικό κίνημα στα τέλη του 19^ου αιώνα. Κι εδώ πάλι, οι προσδοκίες των σοσιαλδημοκρατών ήταν υπερβολικά αισιόδοξες, κυρίως λόγω της ευνοϊκής οικονομικής συγκυρίας για τον καπιταλισμό αλλά και επειδή δεν είχαν οι ίδιοι επαρκώς κατανοήσει την τεράστια αύξηση της ισχύος του.

Λέγεται ότι μια αληθινή επιστήμη αναγνωρίζεται από την ακρίβεια και την ευστοχία των προβλέψεών της. Αυτοί που επιτίθενται στο μαρξισμό λένε: «κοιτάξτε τις φυσικές επιστήμες με τους εξακριβωμένους νόμους τους, την αστρονομία ή τη φυσική· οι προβλέψεις του Μαρξ για την κοινωνική εξέλιξη και την επανάσταση αποδείχτηκαν λανθασμένες.»

Aυτοί, όμως, που προσπαθούν να απαξιώσουν τη μαρξιστική επιστήμη με αυτό το επιχείρημα – θεωρώντας ότι ο Μαρξ ήταν κάποιου είδους μάντης – είναι άραγε εξοικειωμένοι με την επιστημονική πρακτική; Για παράδειγμα, η ιστορία της αστρονομίας βρίθει προβλέψεων που δεν επαληθεύτηκαν, ασυμφωνιών που τρόμαξαν τους επιστήμονες και που έμελλε να εξηγηθούν χάρη σε κάποιες νέες, απρόβλεπτες περιστάσεις. Ας μου επιτραπεί να παραθέσω ένα απόσπασμα δικού μου κειμένου για τον χαρακτήρα του φυσικού νόμου: «Ποια βεβαιότητα έχω ότι το συμβάν που πιστοποιώ και υπολογίζω με αυτόν τον τρόπο λαμβάνει όντως χώρα; Η απάντηση μπορεί να είναι απλώς: Καμμιά.[…] Κανένας επιστήμονας δεν υποθέτει ότι υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα για προβλέψεις που γίνονται επί τη βάσει ήδη γνωστών νόμων. Έχει συμβεί εκατοντάδες φορές να μην επαληθευτεί το προσδοκώμενο, και από τέτοιες περιπτώσεις εξαρτήθηκε η πρόοδος της επιστήμης.» («Das Wesen des Naturgesetzes » in « Erkenntnis », Vol. III, p. 397.)

Και τώρα ας δούμε τις αποκαλούμενες «προφητείες», που είναι τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε ο Μαρξ από τη θεωρητική του εργασία. Τι βλέπουμε όταν εξετάζουμε τις κοινωνικές αλλαγές κατά τον περασμένο αιώνα; Μια συνεχή ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας, και μια παρακμή της μικροεπιχείρησης, που έχει χάσει εντελώς τον ανεξάρτητο χαρακτήρα της. Μια συγκέντρωση του κεφαλαίου, γιγαντωμένου περισσότερο από όσο θα μπορούσε ποτέ να αναμένει κανείς· μια συγκέντρωση ισχύος σε λίγα χέρια, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις «εξήντα πλουσιότερες οικογένειες της Αμερικής». Μια διεύρυνση της εργατικής τάξης, ολοφάνερη σε όλες τις στατιστικές, η οποία αποτελεί στις κυριότερες βιομηχανικές χώρες την πλειονότητα του πληθυσμού. Μια ανάπτυξη του ταξικού αγώνα της εργατικής τάξης –οι πρώτες εξεγέρσεις ενός καταφρονημένου πλήθους λιμοκτονούντων έναν αιώνα πριν, είναι τώρα ο κύριος παράγοντας που καθορίζει την εσωτερική ακόμη και την εξωτερική πολιτική. Aν και με μεμψιμοιρίες για λεπτομέρειες, όλα αυτά έχουν εδώ και καιρό αναγνωριστεί από τους πραγματικά καταρτισμένους αστούς οικονομολόγους.

Είχαν, όμως, άλλο ένα ισχυρό επιχείρημα στη φαρέτρα τους. Ο Μαρξ είχε μιλήσει για την αυξανόμενη αθλιότητα, κατηγορώντας την τάξη των καπιταλιστών ότι δεν ήταν σε θέση ούτε καν να θρέψει τους σκλάβους της. Αυτό αποδείχθηκε εσφαλμένο· ο αγώνας των εργαζομένων, τα συνδικάτα, η κοινωνική μεταρρύθμιση, όλα είχαν την τάση να ανεβάζουν το βιοτικό επίπεδο των μαζών, αποτελώντας ένδειξη της βαθμιαίας ανέλιξης της κοινωνίας προς μια πραγματική ευημερία για όλους· και κάποιοι μαρξιστές συγγραφείς αναγκάζονταν να επισημαίνουν τουλάχιστον τη «σχετική αθλιότητα», το γεγονός ότι το βιοτικό επίπεδο υστερούσε σε σχέση με την τεράστια αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, κάτι που ήταν γενικά αποδεκτό. Και τώρα; Τώρα ακριβώς που η επιστήμη επιδεικνύει την ισχύ της στον μέγιστο βαθμό, τώρα που νέες ανεξάντλητες πηγές ενέργειας ανακαλύπτονται, τώρα η πείνα εκρήγνυται σε όλο τον κόσμο, η άγρια πείνα θερίζει εκατομμύρια ανθρώπους, να ποιες είναι οι αμέσως ορατές συνέπειες της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Αν ποτέ υπήρξε επαλήθευση μιας πρόβλεψης, τρομακτικότερης από ό,τι οποιοσδήποτε μελετητής του Μαρξ θα μπορούσε να αναμένει, αυτή θα αρκούσε.

Ο Μαρξ συνέχιζε ως εξής: αλλά καθώς η αθλιότητα αυξάνεται, με τον ίδιο ρυθμό θα αυξάνεται και η επαναστατικότητα των μαζών. Αυτό άραγε δεν αποτελεί μια αποτυχημένη πρόβλεψη;

Η άνοδος ενός πανίσχυρου κινήματος τις εργατικής τάξης κατά τον 19ο αιώνα, με τις εξεγέρσεις του, τις απεργίες του, τις πολιτικές του εκστρατείες, αποτελεί επιβεβαίωση του συμπεράσματός του. Το γιατί, αργότερα, παρατηρείται μια παροδική περίοδος ηρεμίας και κάμψης είναι κάτι που μπορεί να εξηγηθεί.

IΙ

Η αποτυχία του μαρξισμού, όπως διακηρύσσεται για άλλη μια φορά, επικεντρώνεται στο γεγονός ότι δεν έχει γίνει ακόμη η αναμενόμενη κοινωνική επανάσταση. Σαν να λένε: «αυτοί οι πανούργοι μαρξιστές παραλείπουν συστηματικά να δηλώσουν πότε ακριβώς επιτέλους θα λάβει χώρα η επανάσταση, έτσι ώστε να μην μπορεί κανείς να τους κατηγορήσει για την αποτυχία τους· η καθυστέρηση της επανάστασης όμως δεν τους απαλλάσσει από την αμφισβήτηση όλων των ισχυρισμών τους.»

Αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία τώρα δεν είναι το περιεχόμενο, τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται σε αυτήν την αντιμαρξιστική εκστρατεία· όσον αφορά την κοινωνική εξέλιξη έχουμε διαπιστώσει ότι σφάλλουν, καθώς ποτέ δεν υπήρξαν κάποιες προβλέψεις που να επιβεβαιώθηκαν από τα γεγονότα με τόση πληρότητα όση αυτές της θεωρίας του Μαρξ. Εκείνο που έχει σημασία είναι η ίδια η εκστρατεία, ως κοινωνικό φαινόμενο. Γιατί γίνονται ακριβώς τώρα όλες αυτές οι επιθέσεις ενάντια στο μαρξισμό;

Ο μαρξισμός ανέκαθεν αποτελούσε στόχο σφοδρών επιθέσεων από την πλευρά των εκπροσώπων του καπιταλισμού. Ευλόγως, αυτές οι επιθέσεις ήταν σφοδρότερες όταν το εργατικό κίνημα έπαιρνε απειλητικές διαστάσεις. Σήμερα, όμως, το πράγμα διαφέρει: οι επιθέσεις δεν οφείλονται στη δύναμη αλλά στην αδυναμία του εργατικού κινήματος. Οι ενστάσεις δεν προέρχονται από τους εχθρούς, από τους υπερασπιστές του καπιταλισμού, αλλά από τους φίλους του σοσιαλισμού της εργατικής τάξης. Στην κριτική τους, δεν διαπιστώνεται σαρκασμός ή χλεύη αλλά πικρία. Στη βάση των ενστάσεών τους δεν εντοπίζει κανείς μίσος αλλά απογοήτευση. Επομένως, αυτή η κριτική θα πρέπει να εξεταστεί κάπως προσεκτικότερα.

Η σοσιαλιστική κοινωνία, όπως παρουσιαζόταν από τη σοσιαλδημοκρατία, ως ο σκοπός της εργατικής τάξης, ήταν ακριβώς αυτό που θα μπορούσε να αποτελέσει ισχυρό πόλο έλξης για τους προοδευτικούς διανοούμενους. Μια κρατική εξουσία, η οποία, μέσω των αξιωματούχων της και των ήσσονος σημασίας αντιπροσωπευτικών πολιτικών σωμάτων, διευθύνει την παραγωγή και την κατανομή του προϊόντος, και ευρύτερα την κοινωνική ζωή, φαινόταν στα μάτια τους σαν ένα καλοσχεδιασμένο σύστημα. Σε αυτήν, οι διανοούμενοι κάθε είδους, επιστήμονες, διευθυντικά στελέχη, ειδικοί, θα εύρισκαν όλοι τα καθήκοντά τους, όχι ως υποτακτικοί του κεφαλαίου αλλά ως υπηρέτες της κοινότητας που χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης και κύρους, καταβάλλοντας κάθε προσπάθεια και χρησιμοποιώντας όλες τις ικανότητές τους για την ευημερία των εργαζόμενων μαζών. Γιατροί, που προτιμούσαν να είναι αξιωματούχοι στον τομέα της υγείας για το λαό, αντί να κερδίζουν χρήματα από τις κατά φαντασίαν ασθένειες των πλουσίων· επιστήμονες, που επιθυμούσαν να εφαρμόζουν την επιστήμη τους για να δημιουργούν την αφθονία για όλους, αντί να τη βλέπουν να μετατρέπεται σε κέρδος για το κεφάλαιο· καλλιτέχνες, που ήθελαν να φέρουν την ομορφιά στη ζωή των μαζών· πολιτικοί, που παρουσιάζονταν ως εκπρόσωποι των εξαθλιωμένων – όλοι έβλεπαν τον σοσιαλισμό σαν ένα νέο κόσμο που έδινε νόημα και περιεχόμενο στη ζωή τους. Αυτός ο κρατικός σοσιαλισμός, που για τους εργαζόμενους ήταν μόνο μερική απελευθέρωση, ανέθετε στους σοσιαλιστές διανοούμενους τον ένδοξο ρόλο των δραστήριων απελευθερωτών από την αθλιότητα, τον οποίο θα εκπλήρωναν ως πολιτικοί ηγέτες και αξιωματούχοι. Έτσι, η θεωρία του κρατικού σοσιαλισμού, που θα πραγματοποιούνταν μέσω του ταξικού αγώνα, θεωρία που ήταν ελκυστική για τους ίδιους τους εργαζόμενους μόνον για όσο διάστημα δεν αισθάνονταν όλη τους τη δύναμη, ήταν για τους σοσιαλιστές διανοούμενους η εκπλήρωση των υψηλότερων προσδοκιών του ανθρώπινου είδους. Υποδέχτηκαν λοιπόν με χαρά τον μαρξισμό, ως τη θεωρία της κοινωνικής εξέλιξης, ως την επιστημονική βάση των ιδεωδών τους.

Δεν υπάρχει χώρος εδώ να εμβαθύνουμε στις λεπτομέρειες για τα αίτια της κατάρρευσης της σοσιαλδημοκρατίας, που συμπαρέσυρε όλα τα ιδεώδη και τις επαγγελίες της. Για τους σοσιαλιστές εργαζόμενους αυτή η κατάρρευση ήταν μια βαριά απογοήτευση, η οποία όμως τους κεντρίζει να αναζητήσουν καλύτερα μονοπάτια. Για το προοδευτικό κομμάτι της τάξης των διανοουμένων, αυτό ήταν κάτι περισσότερο από μια απογοήτευση· ήταν μια τραγωδία. Όταν χάθηκε η ελπίδα μιας μελλοντικής σημαντικής κοινωνικής λειτουργίας για αυτούς, η πίστη τους στο μαρξισμό γκρεμίστηκε. Και η δυσαρέσκειά τους εναντίον της μαρξιστικής θεωρίας που τους είχε παρασύρει σε αυτές τις ψευδαισθήσεις, πήρε τη μορφή επιθέσεων εναντίον της αλήθειας της. Έτσι, βλέπουμε εδώ μια περίπτωση του τρόπου με τον οποίο οι θεωρητικές διαμάχες σχετικά με τον μαρξισμό αντανακλούν αλλαγές που έχουν επέλθει στους ταξικούς συσχετισμούς.

Απομακρυνόμενη από τον σοσιαλισμό, η τάξη των διανοουμένων τώρα δεν μπορεί παρά να αναζητήσει την κοινωνική της λειτουργία σε άλλες κατευθύνσεις. Δεν είναι δυνατόν να περιμένει κανείς ότι θα επιλέξουν να είναι απλά μέλη της κοινότητας του εργαζόμενου προσωπικού, τη στιγμή που και οι ίδιοι οι εργαζόμενοι μόλις και μετά βίας αρχίζουν να διακρίνουν το δρόμο της αυτοδιακυβέρνησης διαμέσου της συμβουλιακής οργάνωσης. Το πιο πιθανό είναι να στραφούν στις κατευθύνσεις που θα έχουν διευθυντικό χαρακτήρα (managerialism), στον κρατικό καπιταλισμό. Σε αυτή την περίπτωση, η προηγούμενη ροπή τους προς την δημοκρατία, δεδομένου ότι ήταν εκλεγμένοι ως ηγέτες των εργαζομένων μαζών, θα αντικατασταθεί από την επιθυμία για δικτατορικές πρακτικές, για κυριαρχία, με αυτούς στο ρόλο των αυτοδίκαιων εξουσιαστών των εργαζομένων. Το παράδειγμα της Ρωσίας δείχνει ότι, ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση, μπορεί να κατασκευαστεί, ως θεωρητική τους έκφραση, κάποια άλλη διαστρεβλωμένη μορφή μαρξισμού.

Για τους εργαζόμενους, είναι απαραίτητη η υπεράσπιση του αληθινού μαρξισμού ενάντια στις επιθέσεις που δέχεται, επειδή ταυτίζεται με την υπεράσπιση της θεωρίας του απελευθερωτικού τους αγώνα.

© Allthough the Communist Left in general abstained from claiming copyrights or rights on „intellectuel property”, some publications on this site might be copyrighted; if they are, their use is free for personal consultation only. Non-copyrighted material, provided for non-commercial use only, can be freely distributed. Including a reference to this source is appreciated, as well as a notification. As for commercial use, please contact us.

Compiled by Vico, 22 July 2020

Єπισκόπηση

• I
• II